درآمدي به نشر الكترونيك و كتاب ديجيتالي
فهرست
كتاب در هزارة سوم (مقدمه)
نشر و تاريخ تطور آن
ماهيت نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
نتايج و پيامدهاي نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
مزايا و معايب نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
وضعيت فعلي نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي در جهان و ايران
آينده نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
اقتضاها و زيرساخت‌هاي توسعه نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
منابع
کتاب در هزارة سوم (مقدمه)
عصري را كه در آن زندگي مي‌كنيم، عصر «اطلاعات»، «دانايي» و «ارتباطات» ناميده‌اند؛ عصري كه با انقلاب اطلاعات آغاز شده است و در آن، سازماندهي، انباشت و بازيابي اطلاعات جاي قدرت ماشين و ماهيچه انسان را گرفته است و در توسعه فرهنگي، صنعتي و اجتماعي جوامع نقش بسزايي دارد.
اطلاعات در هزارة سوم، عمده‌ترين معيار توسعه و پيشرفت كشورها محسوب مي‌شود. جامعة كنوني را بر جامعه نرم‌افزاري يا جامعه اطلاعاتي مي‌گويند؛ يعني مرحله‌اي كه در آن فناوري اطلاعات بر همة فناوري‌ها سلطه پيدا خواهد كرد و توليد اطلاعات و دانش به‌عنوان مهم‌ترين منبع توليد ناخالص ملي درخواهد آمد.1
به اعتقاد متخصصان اطلاع‌رساني، انقلاب اطلاعات كه شروع آن اواسط دهة 1980 و اوج آن اواسط دهه 1990 بود، يكي از بزرگترين رويدادهاي تاريخ تمدن محسوب مي‌شود؛ چرا كه چهرة دنياي علم و آموزش و تجارت را ظرف مدت كوتاهي، به كلي تغيير داده است.
كتاب، درخشان‌ترين جلوه‌گاه انديشه آدمي و فرهنگ بشري، در جهان معاصر، وجود رسانه‌هاي فرهنگي، هنوز سهم بسزايي در انتقال تفكر و دانش و بهبود سطح زندگي اجتماعي بشر دارد، به شدت تحت تأثير اين جريان قرار گرفته است.
نشر كتاب در عصر اطلاعات و ارتباطات، به عصر تازه‌اي وارد شده است. عصري كه بنيادهاي نشر را دستخوش دگرگوني‌ها و دگرساني‌هاي عميق و غافلگيركننده ساخته است.
نشر كتاب در ساده‌ترين صورت آن، تكثير اثري است به كمك يكي از شيوه‌هاي توليد چاپي بر روي كاغذ و توزيع آن به قصد انتقال مفهوم، برداشت يا احساس از يك يا چند ذهن به اذهان ديگر، از يك جامعه به جوامع ديگر، از يك فرهنگ و تمدن به فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي ديگر، از يك نسل و دوره به نسل‌ها و دوره‌هاي ديگر.
از زماني كه آدمي نخستين كتاب را تدوين كرد و نسخة آن را، چه بر لوح گِلي يا ابزارهاي ديگر در اختيار ديگران قرار داد و ذهنيات خود را به كتابت درآورد، تاريخ نشر كتاب آغاز شد. اختراع كاغذ و سهولتي كه اين ماده در كار نوشتن و مبادله فراهم ساخت، سبب شد كه كتاب در نسخه‌هاي بيشتري تكثير شود.
اختراع چاپ، انقلاب در عرصة نشر كتاب بود. كتاب در پنج قرن گذشته، به كمك كاغذ و چاپ به يكي از مهم‌ترين اركان زندگي در عصر تمدن جديد و ابزار دانش و فرهنگ و كليد اصلي درهاي ذهن بشر و احساس و انديشه و عاطفه او تبديل شده است. بدون كتاب، تمدن جديد هرگز نمي‌توانست اساسي‌ترين جنبه‌هاي خود را تحكيم و تقويت بخشد يا انتقال دهد، كتاب، يكي از ستون‌هاي اين تمدن است.
اما پس از تحولاتي كه در عرصه ارتباطات و اطلاعات روي داد، تحولاتي كه نقطة آغاز آن را اختراع تلگراف در سدة نوزدهم مي‌دانند، و سپس رواج يافتن رسانه‌هاي ارتباطي همگاني، به‌ويژه پس از پايان جنگ جهاني دوم و از حدود نيمة سدة 20، و در سال‌هاي اخير كاربرد گستردة رايانه و ايجاد شبكه‌ها و نظام‌هاي ارتباطي و اطلاع‌رساني، موضوع انتقال اطلاعات از راه نشر كتاب با مسائل تازه‌اي روبه‌رو شد كه طبعاً در سير تحول كتاب بي‌سابقه بود.
از قرن بيستم، رشد سريع پيدايش و كاربرد رسانه‌ها و ابزارهاي اطلاعات از راه آن‌ها مبادله يا اشاعه داده مي‌شود، نه‌تنها دامنة همة رسانه‌هاي انتقال را محدودتر ساخت، بلكه در طبيعت آن‌ها نيز تأثير گذارد و موجب شد كه در رابطة خود با «پيامفوست»، «پيامگير»، خود «پيام» و نيز مناسبات ميان آن‌ها تغيير رخ دهد. و در ماهيت جست‌وجو در اطلاعات كه تغيير صورت بگيرد، وضع كتاب و ساير مواد چاپي، و بالطبع و بالتبع، وضع نشر به‌طور كلي نيز تغيير مي‌كند.
در نشري كه اصطلاحاً به آن «سنتي» مي‌گويند، پديدآورندگان معمولاً با كوشش‌هاي فردي خود آثارشان را پديد مي‌آوردند، دست‌نوشته‌ها را به، نشر مي‌سپردند، ناشر با سرمايه و تخصص خود، دست‌نوشته را به اثر چاپي تبديل مي‌كرد، به بازار كتاب مي‌فرستاد و كتابخوانان آن‌ها را مي‌خريدند يا از كتابخانه‌ها و ديگران امانت مي‌گرفتند و مي‌خواندند و به اين ترتيب، گردونة نشر كتاب به حركت خود ادامه مي‌داد.
در «نشر جديد»، رابطه، مناسبات و چگونگي رهيافت‌ها و برخوردها ميان سه ركن تشكيل‌دهنده نشر، يعني: «پديدآورنده»، «ناشر» و «خواننده» دستخوش تغييري شده كه مدام بر دامنه و ژرفاي آن افزوده مي‌شود.
گرايش كنوني جهان، يا به عبارت دقيق‌تر، گرايش عمومي در جهان توسعه يافته صنعتي، به سمت نشر بدون كاغذ، نشر بدون چاپ و صحافي، نشر بدون حمل و نقل، نشر بدون انبار، و نشر مبتني بر آگاهي‌رساني لحظه‌اي است. در دنياي شتاب‌زده هزاره سوم و سرعت بازيابي و انتقال اطلاعات از شبكه‌هاي رايانه‌اي، نگراني دربارة آيندة كتاب چاپي، يك پديدة جهاني است. پرسش اين است: بر سر كتاب چاپي يا PB (Printed book) چه خواهد آمد و كتاب الكترونيكي، رايانه‌اي، ديجيتالي يا EB (Electronic book) چه وقت جاي PB را خواهد گرفت؟
در اين نوشتار، ضمن اشاره به پديدة نشر و تاريخ تطور آن، ماهيت نشر الكترونيكي (Electronic Publishing) و كتاب ديجيتالي، پيامدها و نتايج، مزايا و معايب آن تبيين خواهد شد. در ادامه، ضمن بررسي وضعيت نشر الكترونيك و توليد كتاب ديجيتالي در جهان و ايران، به آيندة نشر الكترونيك و كتاب ديجيتالي و اقتضاها و زيرساخت‌هاي لازم توسعه آن اشاره مي‌شود.
نشر و تاريخ تطور آن
نشر (Publishing) فعاليتي است براي انتخاب، تدوين توليد، توزيع و فروش كتاب و ديگر محصولات حاوي اطلاعات.
تاريخ نشر، به معناي دقيق كلمه، با اختراع چاپ توسط گوتنبرگ آغاز مي‌شود و تا به امروز شش تحول عمده در آن صورت گرفته است كه هر يك به سهم خود، روش‌هاي نشر را به‌طور اساسي تغيير داده است.
دوران نشر توسط چاپخانه
اولين دوره نشر در واقع با اختراع ماشين چاپ توسط گوتنبرگ در قرن پانزدهم آغاز شد. در اين دوره، خود چاپخانه‌ها يا افرادي كه دستگاه چاپ بودند، كتاب را چاپ مي‌كردند و با قيمت دلخواه مستقيماً به خوانندگان و علاقه‌مندان كتاب مي‌فروختند.
اول بار خود گوتنبرگ با همكاري يكي ـ دو نفر از اقوام، چاپ و فروش مستقيم كتاب را آغاز كرد. در آن روزگار كسي تصور نمي‌كرد كه روزي نشر كتاب به يك فعاليت تجاري مستقل تبديل شود. فرايند نشر در دوره اول، پس از پديدآوري كتاب، شامل «توليد و چاپ و توزيع و فروش توسط چاپخانه» مي‌شد.
دوران نشر توسط كتابفروشي
به تدريج برخي از كتابفروشي‌ها به فكر افتادند كه چاپ كتاب‌هاي پرفروش را با هزينه خود به چاپخانه‌ها سفارش دهند و پس از چاپ، به فروش آن‌ها بپردازند. آنتون كوبرگو (Anton Koberger) در نورنبرگ آلمان، در سال 1470، شايد اولين شخصي بود كه چاپ و فروش كتاب را به‌عنوان يك كار اقتصادي آغاز كرد. وي داراي چندين كتابفروشي بود و در دانشگاه‌ها نيز نماينده فروش داشت.
دوران نشر توسط چند كتابفروشي شريك
پس از مدتي، كتابفروشي‌ها به فكر افتادند كه براي نشر با شمارگن بيشتر و در نتيجه هزينه كمتر، با يكديگر شريك شوند. اين شركا شمارگان كتاب را بين خود (و در مواردي كتابفروشي‌هاي ديگر) توزيع مي‌كردند. اين دوره از اوايل قرن شانزدهم آغاز شد. اما نقطه پاياني براي آن نمي‌توان مشخص كرد.
دوران نشر به‌عنوان يك فعاليت تخصصي
از اوايل قرن شانزدهم، به تدريج نشر به عنوان يك فعاليت تجاري تخصصي مطرح شد و در اوايل قرن هجدهم، ناشران مستقل از چاپخانه و كتابفروشي پديد آمد. در اين دوره، ناشران مانند امروز با پديدآورها قرارداد مي‌بستند و توليد و چاپ كتاب را با هزينه خود به چاپخانه مي‌سپردند و پس از چاپ، شمارگان آن را بين كتابفروشي‌هاي مختلف توزيع مي‌كردند. شايد بتوان اولين شخص ناشر حرفه‌اي دنيا را لوئيز الزوير (Louis Elsevir) هلندي (1546-1617) به حساب آورد كه در اواخر قرن شانزدهم يك فعاليت اقتصادي صحافي و فروش و توزيع كتاب را آغاز كرد. وي كه به دلايل مذهبي ناچار به مهاجرت به فرانسه شده بود، از سال 1583 تا زمان وفات بيش از 100 كتاب منتشر كرد.
دوران نشر روميزي
نشر روميزي (desk-top publishing) كه با ورود كامپيوترهاي شخصي به بازار، در اوايل دهه 1980، در دسترس ناشران قرار گرفت، سيستم و روشي است كه در آن، با استفاده از كامپيوتر شخصي و نرم‌افزار مخصوص و چاپگر ليزري، مي‌توان حروفچيني كتاب را انجام داد. علاوه بر اين، با استفاده از يك دستگاه پويشگر (Scanner) مي‌توان تصوير را نيز به حروفچيني اضافه كرد و كل صفحه‌آرايي را با كامپيوتر انجام داد.
نشر روميزي يك تحول بزرگ در توليد پديد آورد كه تقريباً به يك‌باره، حروفچيني سنتي را منسوخ كرد. بدين ترتيب، بسياري از مشكلات ناشران در صفحه‌آرايي و نگهداري نمونه‌هاي صفحه‌آرايي شده از بين رفت و در نتيجه «هزينه توليد» به نسبت قابل توجه كاهش يافت.
دوران انقلاب اطلاعات
آخرين دوره نشر، از حدود اوايل دهه 1990 آغاز شد و در اواسط دهه به اوج خود رسيده است. در اين دوره، ناشران با استفاده از فن‌آوري اطلاعات، علاوه بر نشر كتاب، به‌صورت سنتي، محصولات الكترونيكي شامل كتاب الكترونيكي (e-book) ، رسانگان سي ـ دي ـ رام (CD-Rom multimedia) و رسانگان اينترنت (عمدتاً از طريق پايگاه‌هاي وب) نيز منتشر مي‌كنند.
نشر اين سه نوع محصول را به‌طور كلي، «نشر الكترونيكي» مي‌نامند.2
ماهيت نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
از زماني كه فناوري چاپ در خدمت فعاليت نشر قرار گرفت و تكثير هر اثري به هر تعداد ممكن گرديد، سدي بزرگ از سر راه انتقال انديشه و احساس بشر برداشته شد و او بر سه چيز غلبه كرد؛ سه چيزي كه پيش از آن، مانع‌هاي گذرناپذير در مسير او بود: «زمان»، «زبان» و «مكان».
در واقع، پديدة «جهاني شدن»، به نوعي از عصر نوزايي (رنسانس)، ظهور چاپ و پيدايش نشر جديد آغاز شد. جهاني شدن، تنها يكي از پيامدهاي انقلابي بود كه در ارتباطات و انتقال اطلاعات روي داد.
در سدة بيستم، تحول در نظام‌ها، روش‌ها و ابزارهاي ارتباطات و اطلاعات، موج نيرومند تازه‌اي پديد آورد. از ده فناوري دهه‌هاي اخير، شش مورد در زمينة اطلاعات و ارتباطات است. اين فناوري‌ها عبارتند از: ابر رساناها، ريزپردازنده‌ها، بافه‌هاي نوري، تصوير رقومي، رسانه‌هاي ارتباطي دوربرد و نرم‌افزارهاي اطلاعاتي.
وجه توليدي حاكم بر صنعت و فناوري جهان، همة فعاليت‌ها را عملاً به گونه‌اي با اطلاعات و ارتباطات پيوند داده است، كه از بديهي‌ترين و بارزترين آن‌ها، دست‌كم براي جوامع واپس‌مانده، تلفن، زيراكس، دورنگار، رايانه و شبكه‌هاي اطلاعاتي و دستگاه‌هاي مخابراتي است.
در اين ميان، نشر، به‌عنوان فعاليت توليد و انتقال اطلاعات، از فضا و محيط اطلاعاتي و ارتباطي شديداً و عميقاً تأثير گرفته است و بر اثر پيوند بسيار نزديكش با انتقال، به‌صورت يكي از عرصه‌هايي كه از نخستين مصرف‌كنندگان رهاوردهاي آن‌هاست، تبديل شده است.
نشر الكترونيكي يا در واقع نشر رايانه‌اي، در فضاي سادة كلمه يعني: مجموعة دانش‌ها، فن‌ها، مهارت‌ها، ابزارها و تجهيزاتي كه رهاورد پيشرفت دانش و صنعت الكترونيك است در خدمت نشر.
نشر الكترونيكي در تقسيم‌بندي كلي به دو معناست:
1. انجام دادن فعاليت‌هاي انتشاراتي با كمك رايانه و ساير ابزارهاي الكترونيك و خارج از محيط رايانه يا شبكه‌هاي رايانه‌اي. بنابراين، سامان دادن و منتشر كردن كتاب، مجله و مانند آن‌ها به كمك رايانه، نشر الكترونيكي ناميده مي‌شود. 2. منتشر كردن به كمك رايانه، اما نه خارج از محيط رايانه. مثلاً نگاشتن مطلبي به كمك رايانه و قرار دادن نوشته در شبكة رايانه‌اي و فراهم آوردن اين امكان كه هر كسي در هر جاي جهان كه به رايانه دسترسي دارد و مي‌تواند نوشته‌ها را از راه شبكه‌ها بخواند، به آن دست يابد.
بنابراين، در چنين محيطي ديگر نيازي به انتشار كتاب و مجله روي كاغذ نيست، و براي منتشر كردن هم پديدآورندگان در محيط شبكه نيازي به ناشران و صحافان و توزيع‌گران و كتابفروشان ندارند، خودشان با توليد اثرشان، با مخاطبانشان و به كمك رايانه‌ها روبه‌رو مي‌شوند. به اين نوع ارتباط، نشر الكترونيكي يا رايانه‌اي مي‌گويند.
الگويي كه پيش از اين در نشر كتاب وجود داشت، به‌صورت سادة اين بود:
پديدآورندگان ¥ ناشران ¥ خوانندگان
اما تحولات اطلاعاتي و ارتباطاتي اين الگو را تغيير داد و به‌ويژه از دهة 1980، الگوي زير را جانشين الگوي گذشته يافت:
پديدآورندگان ¥ بانك‌هاي اطلاعاتي و شبكه‌ها ¥ خوانندگان
حدوداً از نيمة دهه 1970، رايانه در نشر به‌كار گرفته شد و حروف‌نگاري رايانه‌اي كه اصطلاحاً به آن -- * (نظام حروف‌نگاري رايانه‌اي) رواج گرفت و در واقع زمينة انقراض حروفچيني دستي و حروفچيني ماشيني، مانند ماشين‌هاي لاينوتايپ (سطرچين) و مونوتايپ (تك‌چين) فراهم آمد.
چند سال بعد، فناوري استفاده از داده‌هاي رقومي (ديجيتالي) و ذخيره‌سازي اين‌گونه داده‌ها ايجاد شد كه تحول مهم و جديدي در عالم نشر بود. در واقع در آن سال‌ها، استفاده دگرباره از داده‌هاي رقومي را نشر الكترونيكي مي‌ناميدند. امكان انباشتن داده‌ها بر لوح فشرده (CD) ، صفحة سخت (HD) و صفحة نرم (FD) گام‌هاي اساسي در راه تحول اين نشر بود.
حدود 1990، تركيب كردن صورت، تصوير و متن در يك رسانه و انباشتن و بازيافتن آن‌ها با يك نظام الكترونيكي، كاربرد چندرسانه‌اي را ممكن ساخت كه گام بلند ديگري در نشر الكترونيكي و ظهور رقيب ساده، پرامكان، پركاربرد و بسيار جاذبي براي كتاب بود.
در 1994، فناوري تبديل تصوير و صداي ويدئو به داده رواج گرفت. با اين فناوري، مي‌توان اطلاعات داده‌ها را فشرده كرد و حجم عظيمي از اين‌ها در محفظة كوچكي جاي داد و در زمان بسيار كوتاهي از نقطه‌اي به نقطة ديگر، يا از رسانه‌اي، به رسانة ديگر انتقال داد. اين فناوري كه اصطلاحاً به آن MPEG مي‌گويند، نشر الكترونيكي چندرسانه‌اي را عملي ساخت كه در حال حاضر از زمينه‌هاي بسيار مهم در سرمايه‌گذاري اقتصادي و فني ناشران بزرگ است و به نظر عده‌اي از كارشناسان، تحولات و دستاوردهاي آن بر سرنوشت آيندة نشر كاغذي تأثير مي‌گذارد.
به‌طور كلي، ورود الكترونيك به نشر در دو ـ سه دهه گذشته و كاربرد نظام‌ها، روش‌ها و تجهيزات اطلاعاتي ـ ارتباطي، نشر را از بستر ساليان گذشته‌اي به ديگري انداخته است با بستري كه جريان‌هاي نيرومندتر و تازه‌تري در آن روان است و دير يا زود، جامعة ما نيز در معرض آن قرار خواهد گرفت.
از تحولات عمده‌اي كه مي‌توان در همين سال‌هاي اخير ياد كرد، تحولاتي كه حتي خود ما در همين جامعه‌مان، صورت‌هايي از آن را مي‌بينيم، اين‌هاست:
حروفچيني ¥ حروف‌نگاري
چاپ در يك محل ¥ چاپ همزمان در چندين نقطه، بدون ملاحظه موانع جغرافيايي
سرعت ماشيني/ مكانيكي ¥ سرعت الكترونيكي/ برقي
انتقال اطلاعات از راه منابع ¥ حجم عظيم داده‌ها از راه شبكه‌ها
نشر تك رسانه‌اي (كاغذي) ¥ نشر چندرسانه‌اي
سرمايه‌هاي محدود محلي ¥ سرمايه‌هاي كلان جهاني
مديريت واحد مستقل ¥ مديريت بين‌المللي شركت‌هاي چندمليتي نشر
نشر محدود ملي ¥ نشر جهاني
بنابراين، در حال حاضر نشر الكترونيك در جهان ديجتالي به دو صورت ارتباطي بروز مي‌يابد:
1. عرضه كتاب به‌صورت چندرسانه‌اي (multimedia) و بر روي لوح فشرده (CD)
در اين حالت كتاب، به واسطه استفاده از رسانه‌هاي متعددي چون موسيقي، تصوير، فيلم، صدا و امكاناتي نظير جست‌وجو، چاپ و... خصلتي چندرسانه‌اي مي‌يابد و بي‌نياز از محل‌هاي سنتي مانند فيلم، زينك، كاغذ و مركب منتشر مي‌شود.
2. عرضه كتاب با پيكره‌بندي چندرسانه‌اي در اينترنت
در اين شكل ارتباطي، كتاب با همان خصوصيات چندرسانه‌اي به جاي عرضه بر روي لوح فشرده، در شبكه اينترنت ارائه مي‌شود و هيچ فضايي را نيز اشغال نمي‌كند.
اين گونة ارتباطي، به پديدآورنده و صاحب اثر اين امكان را مي‌دهد تا ظرف چند ساعت كتاب خود را با اطلاعات جديد به روز كرده و يا اشتباهات آن را تصحيح كند و برخلاف كتاب چاپي در انتظار طولاني تجديد چاپ اثر باقي نماند.
محصول نشر الكتروني، كتاب الكترونيك (Electronic book) است كه اختصاراً به آن E-book مي‌گويند. كتاب‌هاي الكترونيكي در فرمت‌هاي گوناگون ارائه مي‌شوند، ولي دو نوع آن بيشتر از بقيه معروف هستند. يكي ـ فرمت PDF مربوط به شركت Adobe و ديگري ـ فرمت LTI كه شركت مايكروسافت روي آن كار مي‌كند. فايل‌هايي كه با فرمت LTI عرضه مي‌شوند، مي‌بايست توسط نرم‌افزاري به‌نام Reader Microsoft خوانده شود، ولي اين فرمت هنوز نتوانسته مقبوليت زيادي كسب كند.
شايد بيشترين استفاده از ساختار كتاب‌هاي الكترونيكي را در ايران بتوان در انتشار روزنامه‌ها ديد. روزنامه‌هاي ايراني كه با حضور در اينترنت علاقه‌مند بودند، مخصوصاً پيش از Unicode كه كار با فونت‌هاي فارسي را استاندارد كرد، از اين روش استفاده مي‌كردند و مي‌كنند. در اين روش، هر صحنه روزانه به‌صورت يك فايل نسبتاً حجيم عرضه مي‌شود.
عرضة ديگري كتاب‌هاي راهنماي manual ، نرم‌افزارهايي است كه در كنار برنامه نرم‌افزارها، ولي به‌صورت يك كتاب الكترونيكي عرضه مي‌شوند. قريب به اتفاق اين كتاب‌ها با نرم‌افزار Read Adobe قابل مطالعه هستند.
معمولاً همه صفحات كتاب پشت‌سرهم قرار مي‌گيرند. نكته قابل توجه آن است كه در يك كتاب، برخلاف روزنامه از عكس‌هاي زياد خبري نيست، بنابراين، حجم يك كتاب به‌طور متوسط، چيزي بين سيصد تا پانصد كيلوبايت بيشتر نخواهد بود، به‌صورتي كه چهار كتاب الكترونيكي را مي‌توان در يك فلاپي معمولي جا داد.
اختراع كتاب الكترونيك در دهة 1960 در آزمايشگاه، آغاز شد. در سال 1971 تبديل متون كلاسيك كه قانون «حق مؤلف»3 شامل حال آن‌ها نمي‌شد، كتاب‌هاي الكترونيكي شروع شد. اين كتاب‌ها نخستين كتاب‌هاي الكترونيكي بودند. ربع قرن بعد، حدود 250 عنوان كتاب از طريق اينترنت در دسترس استفاده كنندگان قرار گرفت و پروژة «كتابخانه عمومي اينترنت» در دانشگاه كلمبيا انجام شد.4
نتايج و پيامدهاي نشر الكترونيك و كتاب ديجيتالي
از ديدگاه جهاني، مسائل و چالش‌هاي صنعت نشر الكترونيك و توليد كتاب‌هاي ديجيتالي، با توجه به فن‌آوري‌هاي نوين اطلاعات و ارتباط، كه به سرعت در حال تغيير است ـ در قالب محورهاي اساسي همچون: پديدة خودناشري، تغيير كاركرد كتابخانه‌ها، مخاطب‌شناسي، خريد و فروش كتاب و اقتصاد نشر، فناوري‌هاي نوين ترجمه، مالكيت معنوي در جامعة شبكه‌اي و پديدة نشر سراي الكترونيكي مطرح است.
پديدة خودناشري
از پيامدهاي نشر مدرن اين است كه پديدآورندگان با استفاده از فناوري‌هاي اطلاعاتي، به‌ويژه DTP (نشر روميزي) آثار خود را فشرده مي‌كنند. اين درصد رو به افزايش است؛ يعني بخشي از پديدآورندگان عملاً وارد قلمرو ناشر و نشر شده‌اند و وظايف گذشته او را، و چه بسا از جهاتي نيز بهتر از او، خود انجام مي‌دهند. آنچه پديدآورندگان را به اين كار توانا ساخته است، چيزي جز فناوري اطلاعاتي نيست.
رايانه، استفاده از شبكه‌ها و نظام‌هاي اطلاع‌رساني، نرم‌افزارهاي مناسب براي نگارش، ويرايش، نسخه‌پردازي و نسخه‌آمايي، تصويرگري، تنظيم و طراحي جدول و نمودار، تكثير و نظاير آن‌ها، از جمله مواردي است كه پديدآورندگان به سرعت آموخته‌اند و به كمك آن‌ها، آثار خود را معماري و مهندسي مي‌كنند و نتيجه را به‌صورت كتاب آماده در اختيار خوانندگان مي‌گذارند.
وجود شبكه‌هاي اطلاع‌رساني به پديدآورندگان امكان داده است كه با هم و با بسياري از نهادهايي كه حقوق آن‌ها را تأمين مي‌كند، يا از حقوق آن‌ها پشتيباني مي‌كند، يا اطلاعات حقوقي و اقتصادي در اختيار آن‌ها مي‌گذارد، در ارتباط باشند.
خوانندگان، كه مخاطب اصلي ناشران و هدف نهايي نشر هستند، در فضاي جديد عصر اطلاعات و ارتباطات تلقي ديگري از كتاب دارند، و اين تلقي تاحدود بسيار زيادي دستخوش تغيير سريع است.
جايگاه كتاب در عصر اطلاعات و ارتباطات تغيير يافته است و به يكي از رسانه‌هاي اطلاعاتي در كنار رسانه‌هاي ديگر تبديل شده است. در واقع، كتاب از جايگاه قدي‌اش فرو كشيده شده است و فناوري در حال تحول اطلاعات و ارتباطات، محل‌هاي تازه‌اي براي انتقال اطلاعات در اختيار مي‌گذارد كه گاه به مراتب كارامدتر از كتاب است و اين‌ها همة امكان انتخاب جويندگان اطلاعات و دامنة آزادي عمل آن‌ها را افزايش مي‌دهد.
يك واقعيت اين است كه همان‌گونه كه پديدآورندگان و خوانندگان عصر اطلاعات و ارتباطات دستخوش تغيير شده‌اند، ناشران نيز ناگزيرند خود را، فعاليت‌هايشان را، هدف‌ها، سياست‌ها، برنامه‌ها و كاربردها را تغيير بدهند. اين تغييرات به دانش، آگاهي، آموزش و تأمل و تجربه و نوآوري و راهيابي نياز دارد. با ذهنيت ايستا و با پيروي از قاعده‌هاي كهن نمي‌توان هيچ تحولي در وضع كنوني نشر كتاب پديد آورد.
نشر دنياي جديد را برخي از صاحب‌نظران در اين عبارت خلاصه مي‌كنند كه:
تك‌رسانه‌اي (Mono-meida) ؛ چندرسانه‌اي (Multi-media) تبديل شده است. فناوري عصر اطلاعات و ارتباطات با امكاناتي كه براي انتقال صوت و تصوير فراهم ساخته، خوانندة قديم را كه مخاطب اصلي نشر كتاب بود، به خواننده ـ شنونده ـ بيننده تبديل كرده است. محصول آن نشر، ضبط متن چاپي بود و محصول اين نشر، پديده‌هاي چندرسانه‌اي است كه بنا به طبيعت موضوع و مقتضيات متن، تغيير شكل مي‌يابد. كتاب‌هايي كه با نوار، لوح فشرده، صفحك (ديسكت) يا تجهيزاتي ديگر ديداري ـ شنيداري همراه است، از ساده‌ترين محصولات چندرسانه‌اي در عصر اطلاعات است.
رهاوردهاي اطلاعاتي و ارتباطي در ساختار تكوين و معماري و مهندسي آن تغييرات بنيادين راه داده است. دفتر كار بسياري از ناشران به كانون فعال گردآوري، سازماندهي و مقوله‌بندي اطلاعات تبديل شده است.
ناشران توانايي ارزيابي اطلاعات، جابه‌جايي، هدايت و بازآرايي اطلاعات را يافته‌اند. حجم عظيمي از اطلاعات كه رسانه‌هاي اطلاعاتي و ارتباطي در اختيار مي‌گذارد، به ناشرانِ مبتكر اين امكان را بخشيده است كه به ياري ويراستاران مسلط به نشر دنياي امروز، به‌صورت معمار و مهندس، بر تكوين برخي از منابع نظارت كنند. در اين‌گونه منابع، پديدآورندگان به‌خصوص، به گونه‌اي كه در نشر سنتي مي‌شناختيم، حضور ندارند. انديشه و طرح كتاب از آنِ ناشر است.
اطلاعات را ناشر فراهم مي‌آورد و مي‌پردازد، يا به سفارش او آماده مي‌شود. ويراستاران ناشر بحث‌هاي مختلف كتاب را بازآرايي مي‌كنند و قسمت‌هاي توليد فني و هنري نشر، تدابير بصري را از راه پردازش‌هاي اطلاعاتي فراهم مي‌سازند.
نرم‌افزارهاي متنوع طراحي، نقاشي، رسامي و جز آن‌ها دايرة متنوع هنري كار نشر را بي‌اندازه گسترش داده است. رهاوردهاي عصر اطلاعات و ارتباطات، موج جديدي «نشر كتاب جهان» پديد آورده است. حذف محيط ما و فضاهاي اداري از مركز مديريت نشر و جايگزين شدن آن با مناسبات و روابط اطلاعاتي از راه رسانه‌هاي مناسب، از شاخص‌هاي نشر روزگار اخير است.
دستيابي به بانك‌ها و شبكه‌هاي اطلاع‌رساني، دامنة آگاهي‌ها و دانسته‌هاي ناشران را وسعت بخشيده است. امكان تشكيل بانك‌هاي اطلاعاتي، آن‌ها را توانا ساخته است كه اطلاعات مربوط به پديدآورندگان، مترجمان و ويراستاران و ساير عناصر مولد كتاب را سازماندهي و روزآمد كنند، در جريان آخرين آمار و ارقام مسائل اقتصادي نشر قرار بگيرند، و به داده‌هاي كتاب‌شناختي كه ضروري‌ترين و نخستين اطلاعات دربارة بازشناسي منابع است، روزانه دست يابند. اين دسترسي، ضريب خطاي ناشران را در انتخاب و تركيب عناصر مولد كتاب به حداقل كاهش داده است.
تغيير كاركرد كتابخانه‌ها
دهة اخير، شاهد تحولات چشمگيري در توليد اطلاعات و روش‌هاي جديد اطلاع‌رساني بوده است. توليد رايانه‌هاي پرقدرت كه به نرم‌افزارهاي بسيار هوشمند و كارآمد مجهز هستند، در كنار پيشرفت‌هاي شگرف سخت‌افزاري و گسترش خطوط ارتباطي كه در قالب شبكه جهاني اينترنت و اينترانت متبلور شده است، سبب گرديده‌اند كوچكترين محدوديتي در انتقال مجموعه‌هاي متن، تصوير و صوت وجود نداشته باشد و انقلابي را به وجود آورد كه تمامي جهان را تحت تأثير خود قرار دهد. به‌همين منظور، ايجاد كتابخانه‌هاي ديجيتالي به كمك فناوري اطلاعات توسعه يافته، دولت‌ها را بر آن داشته كه اين امر را در رئوس برنامه‌هاي كاري بلندمدت خود قرار دهند.
در همين ارتباط، كتابخانه‌هاي ملي و بين‌المللي نقش اساسي را به‌عهده دارند. ديجيتالي كردن صدها ميليون مقاله، كتاب، سند، صوت و تصوير در كتابخانه واتيكان، كتابخانه كنگره امريكا، كتابخانه ملي فرانسه، كتابخانه ملي كانادا، كتابخانه ملي بريتانيا و ده‌ها كتابخانه بزرگ دنيا، همگي نشانگر اهميت اين پروژه است.
كتابخانه ملي انگلستان با گردش مالي بيش از صد ميليون پوند در سال و بيش از دو هزار و پانصد كارمند و در اختيار داشتن مجموعه‌اي گرانبها كه ارزش آن بالغ بر ميلياردها پوند است، از اولين مراكزي است كه پروژة فيلم ديجيتالي كردن كتابخانه را آغاز كرده است.
كتابخانه كنگره آمريكا نيز در سال 1994 با بودجه سي ميليون دلاري ايجاد كتابخانه مجازي با بيش از پنج ميليون تصوير از كتاب‌ها، نقاشي‌ها، دستنويس‌ها، عكس‌ها، موسيقي‌ها و فيلم‌هاي خود را آغاز كرد تا به اين وسيله، نه‌تنها بتواند پاسخگوي دانشمندان و محققان در همة جهان باشد؛ بلكه اطلاعات مورد نياز ناشرانِ بزرگ كتاب، ژورنال‌هاي علمي و نيز شركت‌هاي بزرگ رايانه‌اي را پاسخگو باشد.
مخاطب‌شناسي
نشر آزاد جهان امروز، نشر متكي به سود و زيان اقتصادي، خطاب به ناشناخته اثر منتشر نمي‌كند. كتاب در عصر اطلاعات و ارتباطات، عصر رقومي (ديجيتالي) شدن شتاب گرفته، اصولاً محصولي مشترك است و ناشر براي مشاركت در اين محصول، وظيفه‌هايي دارد كه يكي از آن‌ها تعيين «گروه هدف» به كمك روش‌هاي مخاطب‌شناسي، مخاطب‌پژوهي، مخاطب‌يابي و حتي مخاطب‌آفريني است.
تحول در فرايند گردش و تراكم اطلاعات و ايجاد ارزش افزوده بر اطلاعات به كمك تجهيزات و شيوه‌هاي اطلاع‌پردازي، جايگاه ناشران را تغيير داده است و نقش آن‌ها را در تعيين كردن گروه هدف براي هر كتاب عوض كرده است. ناشرانِ مجهز روش دانند كه از پديدآورندگان مناسب مي‌خواهند چه نوع كتاب‌هايي را با چه ويژگي‌هايي براي چه نوع مخاطباني پديد بياورند.
خريد و فروش كتاب و اقتصاد نشر
خريد كتاب از راه باشگاه‌هاي فراهم‌آوري و فروش كتاب در شبكه اينترنت، كه چشمگيرترين آن باشگاه آمازون (Amazon club) است و نوع وطني آن هم در حال تشكيل، همان‌قدر رواج يافته و عادي شده است كه ساير خدمات رايانه‌اي، شبكه گردي، شبكه‌شناسي، شبكه‌يابي، شبكه‌پژوهي، شبكه‌كاوي به قصد يافتن اطلاعات مناسب و خريدن اطلاعات، رايج‌ترين و ساده‌ترين راه براي ورود به بازار خريد محصول اطلاعاتي است كه روند نشر الكترونيكي ايجاد كرده است.
كتاب الكترونيكي (E-book) چيزي جز كتاب به‌صورت داده‌هاي رقومي (ديجيتالي) نيست. كتاب الكترونيكي را مي‌توان در مراكز جديدي كه محل فروش اين كتاب‌هاست، و در واقع، رقيب جديد كتابفروشي‌هاي سنتي است، كتابفروشي سدة بيست و يكم است، مي‌توان ديد و صفحه صفحه در صفحة نمايش ورق زد و اگر ضرورت ايجاب كرد، فرمان تكثير داد و تكثير شدة آن را بر ديسكت، لوح يا كاغذ خريد. به اين نوع كتاب، «كتاب بر پاية نياز» (Book – On – demand) مي‌گويند.
فناوري جابه‌جايي و تكثير اطلاعات از راه شبكه‌ها كه سرمايه‌گذاري عظيمي را چه از حيث مالي و چه از جهت علمي ـ فني و نيروي انساني، پشتوانة خود دارد، آيندة خود را از طريق تقويت نشر الكترونيكي تأمين شده مي‌بيند، سرمايه‌گذاري‌هايي كه در سال‌هاي اخير در زمينه توسعة كتابفروشي‌هاي شبكه‌اي، يا به اصطلاح Book Sellers Web انجام گرفته است و ايجاد پايگاه‌هاي كتاب‌هاي الكترونيك، بازار تازه‌اي را به روي نشر الكترونيكي گشوده است. بازرگاني الكترونيكي طرفدار شعار «سرمايه‌داري بدون اصطكاك» است؛ زيرا در اين سرمايه‌داري جديد، همة هزينه‌هاي بالاسري، واسطه‌گري، دلالي، مغازه‌داري و فروشندگي سنتي حذف مي‌شود.
فناوري‌هاي نوين ترجمه
فناوري‌هاي نوين اطلاعات و ارتباطات و اينترنت به رشد بازار ترجمه در جهان به‌ويژه در ارتباط با محصولاتي با موضوعات جهاني و يا به شكل چندرسانه‌اي كمك كرده است. در جهاني كه به كمك فناوري‌هاي اطلاعاتي به سرعت به سمت «جهاني شدن» در عرصه‌هاي مختلف حركت مي‌كند، جغرافياي موقعيت زبان‌هاي محلي نيز در سال‌هاي آينده متفاوت خواهد شد. پيش‌بيني مي‌شود در سال 2050 مهم‌ترين زبان‌هاي جهان، زمان‌هاي چيني، هندي، اردو، انگليسي، اسپانياني و عربي باشند. بر اين اساس، روند تحولات آينده در بازار ترجمه را از هم اكنون مي‌توان پيش‌بيني كرد.
مالكيت معنويت در جامعة شبكه‌اي
براي حفاظت «حقوق مؤلف» مي‌توان از شيوه كدگذاري (cncryption) استفاده كرد و برخي معتقدند به نشر سنتي نيز يك كتاب را مي‌توان به‌راحتي توسط يك دستگاه فتوكپي تكثير كرد. در هر حال، ضميمه كردن اسناد الكترونيكي، به يك نامه الكترونيكي (E-mail) و ارسال آن به صد، هزار يا ده هزار نفر در سراسر جهان بسيار ساده‌تر از كپي كردن يك كتاب توسط دستگاه تكثير است. همين امر باعث شده تا ناشران براي ورود به دنياي نشر الكترونيك، دچار ترديد شوند.
پديدة نشر سراي الكترونيكي
نشر سراي الكترونيكي، اصطلاح تازه‌اي است در برابر پديدة تازه‌اي به نام EPH (Electronic publishing House) و DPH (Digital publishing House) .
اصطلاح «الكترونيكي» و «رقومي» در بسياري از موارد به‌جاي هم، و بدون تفاوت بارزي به‌كار مي‌رود. نشر سراي الكترونيكي، به‌عنوان يكي از تازه‌ترين دستاوردها در زمينة نشر، به‌ويژه توجه پديدآورندگان را به خود جلب كرده است. مركزي است مجهز به تجهيزات رايانه‌اي، انواع نرم‌افزارهاي نشر و ويرايش، از جمله نرم‌افزارهاي ويرايش زباني و صوري، نسخه ويرايش و نسخه آمايي، دستگاه‌هاي تكثير و پويشگري، و نيز دستگاه جديدي كه يك نوع از آن اكنون به «اينستابوك» (Insta book) معروف است، دستگاهي كه كار چاپگر، صحاف، پخشگر و كتابفروش را يكجا انجام مي‌دهد.
«سوئدي‌ها» در نشر جديد پيشگامند، چند سال پيش پديدة (Print – On – P.O.D Denand) را ابداع كردند كه مي‌توان آن را «نشر برپاية نياز»، «نشر بنا به درخواست»، «نشر براساس تقاضا» نام دارد.ژ
مراد از P.O.D اين است كه خواستار كتاب يا نشريه، مطلب دلخواه خود را نخست بر صفحة نمايشگر مي‌بيند و اگر آن را پسنديد، به رايانه دستور تكثير مي‌دهد و نوع رسانه‌اي را كه مي‌خواهد مطلب بر آن چاپ شود، تعيين مي‌كند و نشرية كاغذي يكي از اين‌گونه رسانه‌هاست؛ در ضمن، امكان تعيين كردن قطع و انتخاب كردن شكل و اندازة حروف هم وجود دارد. در واقع، نشرية دلخواه به شكل و اندازة دلخواه و بر رسانة دلخواه تكثير مي‌شود. اين امكان، گرچه بسيار ساده به‌نظر مي‌رسد رويدادي مهم در تاريخ نشر و سرفصل تحولي جديد است. امكانات و تسهيلات اين نشر در گسترش است و بر آيندة نشر تأثيري چشمگير خواهد گذاشت. پديدة P.O.D و نشرسراي الكترونيكي در حقيقت جلوه‌هايي از تحقق تلاش كشور سوئد در راه دادوستد آراء، سريع و ارزان‌تر انديشه و اطلاع است كه در وهلة نخست انديشمندان، پديدآورندگان، پژوهشگران، مديران و صاحبان صنايع سوئدي از آن بهره‌مند مي‌شوند و در وهلة ديگر، بقية مردم سوئد و مردم جهان.
امتيازهاي اصلي نشر سراها عبارتند از:
1. ارتباط مستقيم بين پديدآورنده و خواننده
2. حذف واسطه‌ها
3. ارزان‌تر شدن هزينه‌هاي نشر
4. سريع‌تر شدن روند انتشار
5. از بين رفتن مشكل جا و انبارداري
6. از بين رفتن مشكل پخشگري
7. از بين رفتن خطر سانسور
8. هميشه موجود بودن اثر
9. امكان آفرينش اثر دربارة موضوعات بسيار خاص و براي خواننده‌هاي خاص
10. امكان روزآمدي و تصحيح و تكميل مداوم اثر
11. حذف شدن مانع‌هاي قومي و جغرافيايي
12. امكان همكاري و نشر مشترك ميان پديدآورندگان و نشرسراهاي مختلف در گوشه و كنار جهان
13. امكان مبادله‌هاي گسترده‌تر فرهنگي ميان نشرسراها
14. امكان مشاركت خوانندگان در پديد آوردن آثار
نشر سراي الكترونيكي، به محقق يكي از هدف‌هاي نشر از راه دور، نشر بدون فاصله يا نشر بدون مكان است؛ نشر بي‌مرز؛ نشري كه به ارتباط مصون از هرگونه مداخله نزديك مي‌شود؛ نشري كه پديدآورندگان و خوانندگان و موضوع‌هايي جديد به‌وجود مي‌آورد.
در عصر جهاني شدة «پسامدرن»، كه هنجارهاي فراملي بر رسانه‌ها سلطه دارد، نشرسراهاي الكترونيكي به تنوع و تكثر فرهنگي و به غناي بيشتر آن‌ها ياري مي‌رساند و گفت‌وگوي ميان انديشه‌ها و تمدن‌ها و فرهنگ‌ها را تسهيل مي‌كند. خوانندگان و پديدآورندگاني كه از راه اين نشر يكديگر را باز مي‌يابند، افق‌هاي تازه‌اي در هم‌انديشي و دگرانديشي به روي هم باز مي‌كنند.
مزايا و معايب نشر الكترونيك و كتاب ديجيتالي
الف) مزايا
1. ذخيره اطلاعات انبوه (متن، صدا و تصوير) در حجم بسيار اندك است. در صورت عرضه آن بر روي CD فضاي بسيار كمي را اشغال مي‌كند و در صورت عرضه در اينترنت، مطلقاً هيچ فضايي را اشغال نمي‌كند؛ بنابراين، هزينه توزيع و نگهداري در انبار را به صفر مي‌رساند.
2. قابليت جست‌وجوي بدون واسطه و بسيار متنوع است.
3. امكان انتقال و نگهداري آن‌ها آسان است.
4. قابليت تكثير، ارزان و آسان است.
5. امكان نصب و راه‌اندازي راحت است.
6. تداوم و بقاي آن‌ها نسبت به منابع چاپي طولاني‌تر است.
7. هزينه‌هاي سفارش، خريد، نگهداري، فهرست‌نويسي و رده‌بندي كمتر است.
8. استفاده چند كاربردي از يك كتاب الكترونيكي امكان‌پذير است.
9. استفاده چند كتاب الكترونيكي در يك درايو چند سرعته، به‌طور همزمان امكان‌پذير است.
10. برخي از انواع آن‌ها، سريع روزآمد مي‌شوند.
11. دسترسي براي شبكه امكان‌پذير است.
12. عدم سانسور مطالب، هنگامي كه منابع الكترونيكي پيوسته هستند.
13. جنگل‌ها از تخريب كاغذ و محيط‌زيست از آلودگي‌هاي ناشي از صنعت كاغذسازي در امان مي‌مانند.
14. جمعيت چند ميلياردي زمين را از مصرف حجم انباهي كاغذ بي‌نياز مي‌سازد.
15. سرعت و درصد يادگيري را به واسطه به‌كارگيري ساير حواسش، 20 درصد افزايش مي‌دهد.
16. هزينه‌هاي توليد آن، ارزان‌تر و مقرون به صرفه‌تر از كتاب كاغذي است.
17. امر حياتي و مهم به‌روز كردن اطلاعات در فاصله‌اي بسيار كوتاه تحقق مي‌يابد.
18. امكان سنجش ميزان مقبوليت اثر، قبل از ارائه به بازار در بين مخاطبان. (رابطة دوسويه).
19. امكان توزيع اثر از طريق اينترنت و بدون استفاده از كانال‌ها و واسطه‌هاي سنتي عرضه و فروش كتاب.
20. داراي مخاطب جهاني است.
ب) معايب (محدوديت‌ها)
1. سخت‌افزار و لوازم جانبي آن‌ها مورد نياز است.
2. امكان دارد اطلاعات به‌ويژه در ديسك‌هاي فشرده نوري مخدوش شوند.
3. هنگامي كه عمل تكثير بدون اجازه انجام شود، «حق مؤلف» ضايع شود.
4. در استفاده از رايانه به دانش پايه نياز است.
5. چشم‌نوازي و احساس رواني از لمس و حس كتاب كاغذي در آن وجود ندارد.
وضعيت فعلي نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي در جهان و ايران
هنگامي كه كتاب الكترونيك 66 صفحه‌اي «سوار بر گلوله» (Riding the Bullet) اثر «استيفن كينگز» در اينترنت عرضه شد، ظرف 24 ساعت 400 هزار نسخه از آن به فروش رفت، و زماني كه سايت آمازون (Amazon) اين كتاب را 15 روز به‌صورت رايگان عرضه كرد و 500 هزار نفر از سراسر جهان، آن را داون‌لود (down load) كردند، جهان، خود را در برابر حركت تازه‌اي از ارتباطات ديجيتال يافت كه نتوانست در برابر آن حيرت خود را پنهان كند، همان‌طور كه هيچ‌يك از رسانه‌هاي مهم دنيا نيز نتوانستند در برابر انعكاس اين خبر خودداري كنند.
اگرچه نشر الكترونيك هنوز در توسعه يافته‌ترين كشورهاي جهان نيز در برابر هيبت و قدمت پانصد ساله كتاب چاپي، نتوانسته است تسلط چنداني به رخ بكشد و در قياس با كتاب با اقبال عام مواجه نبوده، اما واقعيت آن است كه كسي نيز نتوانسته منكر قابليت‌ها و امكانات بي‌حد و حصر و اهميت ويژه آن در حال حاضر و در آينده‌اي نه چندان دور شود.
اكنون نشر ايران در مرحلة «پساچاپ» قرار دارد. اين مرحله، پس از مرحلة «پيشاچاپ» (آغاز پيدايش خط در ايران تا انتقال نقش بر تكه‌هاي چرمي در عصر گيخاتون، حاكم مغول در ايران) و مرحلة «چاپي» (اواخر سدة 18 تا اواخر سدة 20) قرار دارد.
اين مرحله در ايران، از دهة 1270 ش، برابر با دهة 1990 م، با گسترش شبكه‌هاي رايانه‌اي، رواج پديدة DTP (نشر روميزي) و ظهور انقلاب در عرضة نشرِ بدون چاپ، يا نشر فارغ از چاپ يا نشر الكترونيكي آغاز شد.
نشر الكترونيك در جوامعي كه از دانش و ديجيتال توسعه يافته‌اي برخوردارند، موضوعي حل و فصل شده است و لحظه به لحظه سير صعودي خود را طي مي‌كند.
كشور فرانسه به تنهايي، امكان استفاده از 4 ميليون جلد كتاب را در شبكه اينترنت فراهم ساخته است. در جهان، روزانه 5 هزار عنوان از كتاب‌هاي قديمي به كتاب الكترونيك (E-book) تبديل مي‌شوند، و ناشران براي اينكه از فناوري روز عقب نمانند، با تجربة نشر الكترونيك، در كنار نشر سنتي مي‌پردازند. امروزه بزرگترين دانشگاه‌هاي جهان، كتاب‌هاي درسي خود را در اينترنت عرضه مي‌كنند و حتي مي‌توانند از دانشجويان خود در هر نقطه از جهان، آزمون به عمل آورده، آن‌ها را ثبت‌نام كنند و تا پايان فارغ‌التحصيلي ارتباط خود را از طريق اينترنت حفظ كنند. به دنبال اين، پديده فراگير و رو به رشد، در آينده‌اي نزديك «فرار مغزها» جاي خود را به «اجازة مغزها» خواهد داد.
در حال حاضر، در كشور امريكا، شركت‌هايي مانند «پالم»، روزانه هزار كتاب الكترونيكي را از طريق اينترنت مي‌فروشند. اين شركت، 180 هزار كتاب را كه در سال 2001 در فهرست خود بازيابي (down lode) كرده بود، فروخت. اين آمار بيش از 40 درصد نسبت به فروش سال گذشته رشد داده است. البته شركت انتظار دارد در سال 2002 در برابر اين ميزان بفروشد.
مركز مشاوره «اندرسون» براساس مطالعه‌اي كه براي انجمن ناشران امريكا تا سال 2005 به عمل آورد، پيش‌بيني كرد: ميزان فروش كتاب الكترونيكي به 10 درصد كل فروش و معادل 2/3 ميليارد دلار بالغ خواهد شد. در سايت www.openonebook.com ، نكته‌هاي آكادميكي به مشتريان عرضه مي‌شود و بازيابي (down lode) آن رايگان است و امكان مطالعه (E-book) وجود دارد. در ايران، ناشري كه رسماً مجوز نشر الكترونيك داشته باشد، وجود ندارد، اما تعدادي از ناشران همچون جهان رايانه، مجمع فني تهران، ايزايران و... كه مجوز نشر كتاب دارند، از آن‌جا كه عمده كتاب‌هاي آن‌ها در زمينة آموزش كار با نرم‌افزارهاست و به دانش رايانه‌اي تسلط داشته و حتي در اين زمينه صاحب كلاس‌هاي آموزشي نيز هستند، با در اختيار داشتن اين دانش و امكانات به فعاليت در زمينة نشر الكترونيكي روي آورده‌اند. در كنار آن‌ها بيش از 200 شركت نرم‌افزار كه اصلاً مجوز نشر ندارند، نيز به فعاليت در همين زمينه مشغول هستند.
در سال 1380 پس از چهاردهمين نمايشگاه بين‌المللي كتاب تهران، ناشراني كه عمده فعاليت خود را بر روي توليد كتاب الكترونيك متمركز ساخته بودند، به تشكيل و ثبت مجمعي در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي با نام «مجمع ناشران الكترونيك» اقدام كردند كه اصلي‌ترين هدف اين مجمع، اجراي قانون «حق مؤلف» بود. عدم رعايت اين قانون، اصلي‌ترين و اولين مانع رشد نشر الكترونيك در ايران محسوب مي‌شود. در حال حاضر، به‌طور متوسط از هر 10 لوح فشرده عرضه شده در كشور، يك نسخه از آن اصلي و بقيه كپي‌هاي غيرمجاز هستند كه در روز روشن، در همه مراكز خريد و فروش نرم‌افزار به فروش مي‌رسند.
با آن‌كه «كپي‌رايت» در جهان بيش از 290 سال قدمت دارد، اما هنوز تكليف آن در اينترنت كاملاً روشن و مشخص نيست، چرا كه تاكنون هر آنچه در اين زمينه از سوي سازمان جهاني مالكيت‌هاي فكري (WIPO) مطرح شده است، همه در ارتباط با خط و نوشتار است و «ديجيتاليسم»، پديده‌اي نو به‌شمار مي‌آيد.
همان‌طور كه پيش از اين اشاره شد، كتاب الكترونيك يا به‌صورت مالتي‌مديا بر روي لوح فشرده عرضه مي‌شود و يا به‌صورت ظهور كتاب الكترونيك در اينترنت، كه اصلي‌ترين چهره نشر الكترونيك است.
در حال حاضر، با توجه به اينكه خطوط اينترنت در ايران از طريق خطوط تلفن به يكديگر متصل مي‌شوند، به‌نظر نمي‌رسد پروژة 23 ساله ماهواره زهره نيز به نتيجه‌اي منجر شود، طبيعي است كه امكان ظهور چهرة دوم نشر الكترونيك ميسر نيست، چرا كه بستر مخابراتي موجود و پهناي محدود باندهاي مخابراتي چنين امكاني را فراهم نمي‌سازند.
البته مؤسساتي مانند مجتمع فني تهران قصد دارند با تفكيك مدياها و قراردادن فايل‌هاي تصويري و گرافيكي بر روي CD و انتقال متن و صوت از طريق اينترنت، حداكثر استفاده را از امكانات موجود ببرند، اما اين رويكرد نيز از ذات كتاب الكترونيك در اينترنت به‌دور است.
توجه داشته باشيد كه حتي در اينترنت نيز گريزي از كپي‌رايت و پيامدهاي منفي عدم رعايت آن وجود ندارد. آن‌جا نيز هكرها (Hacers) حرفه‌اي در كمين نشسته‌اند كه در چشم به‌هم زدني، به هر سايت رايانه‌اي حمله كرده و دار و ندار آن را غارت كنند.
به نقل از كتاب «ارتباطات بين‌المللي»، تأليف دكتر يونس شكرخواه، در شرايطي كه روزانه 5/3 تريليون دلار در تجارت اينترنتي مبادله مي‌شود، سهم ايران در تجارت الكترونيك 3 درصد است. «ميكائيل سندبرگ»، مدير بازار مايكروسافت در اروپا، معتقد است: «ما به نشر الكترونيكي به عنوان يك سرمايه‌گذاري درازمدت نگاه مي‌كنيم. به هر ترتيب، جهان به سمتي مي‌رود كه نشر الكترونيكي شكل عمومي به خود خواهد گرفت و توسعه خواهد يافت. البته سرمايه‌گذاران نشر الكترونيكي، هيچگاه كتاب را به شكل سنتي و معمولي ناديده نخواهند گرفت. استفاده از كتاب الكترونيكي رو به افزايش است. البته دربارة قيمت و امنيت حقوق ناشر و نويسنده در نشر الكترونيكي بايد همزمان با گستردگي، سرعت عمل، و تنوع و انعطاف نشر الكترونيكي، مسائل روشن شود.
كتاب الكترونيكي اعتيادآور است و به نحو شگفت‌انگيزي راحت است. كافي است از طريق كامپيوتر شخصي، كتاب را از طريق اينترنت دريافت كنيد و آن را در همان اندازه‌اي كه كتاب واقعي دارد، بخوانيد.
در دهة گذشته، دانشگاه‌هاي جهان از كتاب الكترونيكي استقبال كرده‌اند، همچون دانشگاه ويرجينيا، كلمبيا، دانشگاه كولورادو، از پروژه‌هاي توسعه كتاب الكترونيكي و كتابخانه‌هاي الكترونيكي در گسترش «يادگيري از راه دور» و نوآوري در آموزش‌هاي از راه دور در نظام‌هاي آموزش عالي است.
در دهة گذشته، برخي از شركت‌هاي انتشاراتي معروف همچون «مك گراوهيل» و «پيرسون»، كار با شبكه را شروع كرده‌اند و به اهميت بهره‌گيري از ابزارها و امكانات چندرسانه‌اي در ارتباط با صنعت نشر توجه كافي نشان داده‌اند.
آيندة نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
نشر الكترونيكي، واقعيت جهان امروز، در حال پيشرفت و توسعه و بسيار كارآمد و تواناست. موهبتي كه بشر امروز مي‌تواند از آن به بهترين وجه استفاده كند. بنابراين، نشر سنتي با بازنگري و تجديد ساختار، ناگزير است جايگاه خود را در رقابت شديد و بي‌امان با نشر الكترونيكي حفظ كند يا به‌دست آورد.
بايد واقعيت اين دو نشر را با هم و در كنار هم پذيرفت. هر دو به زندگي خاص خود ادامه خواهند داد و هر كدام كاربردها، استفاده‌ها و مخاطبان ويژه خود را خواهند داشت.
در سال 1997، 500 مجلة الكترونيكي داير بود. اين مجله‌ها اغلب مجله‌هاي تخصصي بوده و شاخه مهم و پردرآمدي در صنعت نشر است. يعني بنا به برآوردها، كمتر از يك درصد نشريه‌هاي ادواري جهان. اما آخرين ارقام به آغاز سال 2000 نشان مي‌دهد كه شمار مجلات الكترونيكي با شتابي حيرت‌انگيز ظرف سه سال افزايش يافته است.
پيش‌بيني مي‌شود كه آهنگ اين رشد در خلال مدت بسيار كوتاهي 70 درصد هم افزون خواهد شد. يعني 70 درصد نشريات تخصصي جهان ديگر روي كاغذ منتشر نخواهد شد، مگر به نياز و درخواست خريدار. مانند دايره‌المعارف بريتانيكا و بسياري از دايره‌المعارف‌هاي ديگر كه ديگر روي كاغذ منتشر نخواهد شد، مگر به خواست كسي كه هزينة تكثيرش را روي كاغذ بپردازد و محل نگهداري‌اش را داشته باشد.
اين حالت، يعني خروج از قلمرو نشر سنتي و ورود به عرصة نشر الكترونيكي؛ نه يك حادثة فرهنگي بي‌اهميت است و نه رويداد فني ـ اقتصادي كم‌تأثير.
«آينده‌نگري» در سرشت نشر نهفته است و به‌ويژه تحولات و رهاوردهاي عصر موسوم به ديجيتالي، عصر الكترونيكي شده‌اي كه تجلي آن را در پديده‌اي رو به فزوني ديجيتالي است، به سرعت در آن تأثير مي‌گذارد و آيندة آن را تغيير مي‌دهد.
زيرساخت‌هاي بنيادي كتاب و نشر را، چه كتاب كاغذي و نشر چاپي و چه كتاب الكترونيكي و نشر ديجيتالي، بايد سامان داده شود. هم‌اكنون انقلاب اطلاعاتي، ارتباطي و ديجيتالي، عميق‌ترين دگرگونه‌ها را در پهنة مجراها و ابزارهاي ارتباطي ايجاد مي‌كند و نشر از تأثير اين‌ها بركنار نيست.
در جريان پديده‌اي كه اصطلاحاً به «جهاني شدن/ جهاني‌سازي» معروف شده است، فرهنگ بشر، چه فرهنگ جهاني و چه فرهنگ بومي نظير فرهنگ ما، و همه اشكال ارتباطي، دستخوش تحول است. اگر كشور ايران خود را با اين تحولات هماهنگ نسازد، بايد بار سنگين خسارت‌ها را در آينده بر دوش بگيرد و اين غرامت و تاوان توسعه‌نيافتگي است. تخمين خسارت‌هاي ناشي از عدم تطبيق با تحولات جهاني نشر، براي كشورهايي كه صنايع فرهنگي و صنعت نشر ناتواني دارند، بسيار نگران‌كننده است.
لازمة برخورد معقول با اين رويداد در اين است:
1. مطالعه آينده نگراني و پژوهش و سياستگذاري و برنامه‌ريزي براساس نظرات انديشمندان، صاحب‌نظران، متخصصان و كارشناسان؛
2. ايجاد زيرساخت‌هاي فني ـ علمي، اقتصادي ـ صنعتي، حقوقي ـ قانوني مطابق با تحولات نشر در جهان.
اقتضاها و زيرساخت‌هاي توسعه نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي
با توجه به پيچيدگي‌ها و حجم ناشناخته‌هاي جهاني كه در راه است، نقش مديران در دنيايي كه آميزه‌اي از فرصت‌ها و تهديدهاست، در جامعه اطلاعاتي امروز بسيار حساس است و برنامه‌ريزي استراتژيك اهميت خاصي دارد. در جامعه شبكه‌اي، مديران نيازمند مهارت‌ها، بينش‌ها و انديشه‌هاي نوين هستند، چرا كه فرايند توليد، توزيع و مصرف اطلاعات به كلي دگرگون شده است. در اين راه، بهره‌گيري از تجربه ديگران، گسترش فرهنگ تعامل، هم‌انديشي و ايجاد كانون‌هاي تفكر و توسعه و تعميم خردورزي براي بررسي رهيافت‌هاي ساير كشورها و ترسيم راهبردهاي بومي ضروري است.
جامعه اطلاعاتي و شبكه‌اي، فرايند توليد، توزيع مصرف اطلاعات را دگرگون مي‌سازد و ضرورت‌ها، امكانات و مهارت‌هاي ويژه خود را در ابعاد فردي، اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و سياسي مي‌طلبد. اين شرايط براي سياستگذاران، برنامه‌ريزان و مديران، نهادهاي مختلف فرهنگي، مسئوليت‌هاي جديد را به همراه مي‌آورد. براي مديران درك فرصت‌ها و تهديدهاي اجتناب‌ناپذير آن و چالش‌هايي كه با توجه به شرايط فرهنگي، اقتصادي، اجتماعي و سياسي آن مواجه هستند. نيازمند مطالعه دقيق، تجزيه و تحليل همه‌جانبه و بهره‌گيري بيش از پيش از خرد جمعي در سطح ملي و تجربه ديگران در سطح بين‌المللي است.
تبيين نقش‌ها و كاركردهاي سازماني در شرايط جديد با فراهم ساختن امكان تعامل و درك رهيافت‌هاي تجربه شده در ارتباط با مفهوم، ويژگي‌ها و راهبردهاي جهاني در ارتباط با جامعه اطلاعاتي، شهرهاي ديجيتالي، تحولات فرهنگي، توليد خدمات غيرمادي، نشر الكترونيكي و... وابسته است.
از مسائل مهم در حوزه نشر در عصر حاضر، ضرورت وجود نگرش علما و روش حرفه‌اي مديران نشر است كه بايد داراي تحصيلات دانشگاهي، مطالعات علمي، تجربه و ذوق زيبايي‌شناختي باشند.
نشر، جزو علوم «دوربرد» (long-range) است و فقدان دانش و تجربه و ذوق در آن، در مدت زمان كوتاه مشخص نمي‌شود.5
در عصر حاضر كه عصر فناوري اطلاعات و ارتباطات است، اين ضرورت صدچندان احساس مي‌شد.
در اين‌جا، به برخي از اقتضاها و زيرساخت‌هاي توسعه نشر الكترونيك و كتاب ديجيتالي، به اجمال اشاره مي‌شود:
1. ايجاد نگرش علمي در بين مديران ارشد فرهنگي «اولويت دادن به آموزش و پژوهش در حوزة نشر و نشر الكترونيك و قطعي شدن قانون «حق مؤلف» (copy right) ،
2. تربيت نيروي انساني كارآمد متناسب با تحولات نشر در جهان،
3. ايجاد زيرساخت‌هاي اقتصادي و سامان‌بخشي اقتصاد نشر،
4. ايجاد بستر رقابت در توليد رسانه‌هاي جذاب و كاربردي براي نسل امروز در فضاي الكترونيكي عصر جديد،
5. تقويت بنية فني و صنعتي نشر و بهره‌مندي از فناوري روز در بين ناشران و عناصر توليدي،
6. اطلاع‌رساني نشر در سطح جهان از كم و كيف فعاليت‌ها و تأمين اطلاع‌رساني و نظام‌هاي ارتباطي نشر،
7. ايجاد ارتباطات داخلي و خارجي و ترويج فرهنگ ارتباطات بين ناشران داخلي و خارجي،
8. روشن كردن سياست‌هاي بانكي و مالي و ايجاد تسهيلات در حوزة نشر الكترونيك،
9. تقويت بازرگاني الكترونيكي و خصوصاً تجارت كتاب الكترونيك (E-book) و پيوستن به جرگة نشر بين‌المللي (E-commerce) ،
10. ايجاد و تقويت تشكل‌هاي صنعتي در حوزة توليدي كتاب‌هاي ديجيتالي و اصلاح ساختاري در نشر،
11. تقويت نظام و سيستم آموزشي آكادميك در حوزة نشر الكترونيك و توجه به يافته‌هاي پژوهشي در سطح جهان (تحقيق و توسعه)6 و ايجاد زمينه براي بروز ابتكارهاي نوآورانه در نشر،
12. تأمين تجهيزات و سرمايه در بين ناشران و ايجاد زيرساخت‌هاي الكترونيكي و رايانه‌اي،
13. تعبير سازوكارهاي حمايتي حقوقي و قانوني،
14. تأمين نيازهاي آموزشي و پژوهشي نشر،
15. ايجاد زمينه براي مشاركت ناشران مستعد و كارآمد و تجديدنظر در سياست حمايت از نشر،
16. اصلاح ساختاري در نشر و رعايت معيارهاي جهاني و بين‌المللي و تأسيس نشرسراهاي الكترونيكي و مسير رشد نشر بين‌المللي،
17. گسترش كتابخانه‌هاي عمومي و نهادها و خدمات و شبكه‌هاي اطلاع‌رساني،
18. تشكيل پژوهشكده علوم نشر و آينده نشر در جهان،
19. تدوين رهيافت‌هاي راهبردي در ارتباط با چالش‌هاي موجود در عرصه فرهنگ با همفكري مديران ارشد فرهنگي كشور در حوزة تجربه و مفاهيم اساسي جامعه اطلاعاتي و ارتباطي و تأثيرات اجتماعي آن،
20. افزايش قابليت‌هاي فني و علمي، زيرساخت‌هاي لازم مخابراتي و ارتباطي و نيروي انساني در سازمان‌هاي مرتبط در كشور،
21. بررسي پيامدهاي گذار تاريخي از فناوري‌هاي مكانيكي؛ فناوري‌هاي اطلاعاتي و پارادايم فناوري اطلاعات و تأثيرات آن به‌ويژه در بعد فرهنگي و اجتماعي و بررسي فرصت‌ها و تهديدهاي جهاني منطقه‌اي و ملي آن،
22. درك منطق شبكه و تأثير آن بر مناسبات اجتماعي و تجربه بشري و مسئوليت‌هاي جديد مديران فرهنگي و شناخت اين موقعيت و بررسي راهبردها و رهيافت‌هاي جهاني و اتخاذ راهبردهاي بومي براي مديريت فرهنگي كشور.
پی‌نوشت‌ها
1. براي نمونه، به چند طرح در اين زمينه اشاره مي‌شود: 1. طرح ملي شاهراه ايالات متحده امريكا از سال 1993 ميلادي آغاز شد و تاكنون بودجه هنگفتي را به خود اختصاص داده است. تنها در سال 2000 بودجه تحقيقات فناوري اطلاعات اين كشور، يك ميليارد و 462 ميليون دلار گزارش شده است. ايالات متحده به موقعيت زماني و مكاني، گاهي از طرح خود با عنوان «زيربناي ملي اطلاعات» و گاهي با نام «زيربناي جهاني اطلاعات» ياد مي‌كند. 2. طرح جامع شاهراه اطلاعاتي اروپا در سال 1994 تحت عنوان توسعه، رقابت، اشتغال چالش‌هاي فراروي قرن بيست و يكم در پارلمان اروپا به تصويب رسيد، و هر ساله با نقد و بررسي و اطلاعات جديد با سرعت به پيش مي‌رود. 3. دولت ژاپن به عنوان رقيب سرسخت ايالات متحده، برنامه‌هاي ملي فناوري اطلاعات خود را از سال 1994 تحت عنوان «اصلاحات در جهت ايجاد جامعه خلاق فرد 21» دنبال مي‌كند. 4. پروژه «شاهراه اطلاعاتي كانادا» از سال 1994 با دقت و رقابتي شديد تعقيب مي‌شود. همه اين طرح‌ها، كم و بيش سياست‌هاي مشابهي را دنبال مي‌كنند و آن عبارت است از داشتن سهم بيشتر در شاهراه اطلاعاتي هزاره سوم، رشد فرهنگي و اقتصادي و اجتماعي، ايجاد مشاغل مجازي جديد و در نهايت، پيشرو بودن در تمدن اطلاعاتي جديد.
2. در نشر الكترونيك، در مرحلة آفرينش اثر، تفاوت خاصي با نشر سنتي وجود ندارد. يعني خلق اثر به شكل تأليف، تصنيف، گردآوري يا ترجمه تشكيل مي‌گيرد. امور آماده‌سازي نيز تفاوت چنداني ندارد و همان شيوه‌هاي متداول و مرسوم در سيستم چاپ سنتي اتفاق مي‌افتد. اما عمده تفاوت در اين است كه بايد اطلاعات به صورت «چند رسانه‌اي» ارائه شود؛ يعني استفاده از اصلوات و انيميشن (در قالب دوبعدي و سه بعدي).
در گام بعدي در موضوع آماده‌سازي نرم‌افزار، بايد ساختار نرم‌افزار تعريف شود و براساس نمودار گردش كار (فلوچارت) تنظيم و طي يك چارچوب طراحي شود.
بايد «سيستم عامل» مناسب نرم‌افزار پيش‌بيني گردد تا به عنوان پاية كار استفاده شود. سيستم عامل‌هايي كه در ايران استفاده مي‌شود، نسخه‌هاي قديمي است كه عمدتاً با سيستم DOS كار مي‌كند، ولي در حال حاضر ويندوزها 3/1 ، 95 ، 98 ، NT ، 2000 ، ميلينوم و XP وجود دارد.
پس از تعيين «سيستم عامل»، زبان برنامه‌نويسي نيز انتخاب مي‌شود. زبان‌هايي مانند: ويژوال، بيسيك (BB6) ، ويژوال سي (VCtt) ، دلفي (Delphi) ، دايركتور (Director) و... بعد از انتخاب زبان برنامه‌نويسي، عمليات برنامه‌نويسي آغاز مي‌شود كه در قالب طراحي فضاي نرم‌افزار، ايجاد محيط گرافيكي و آماده‌سازي اطلاعات براي برنامه است، همچنين عمليات خاصي برحسب نوع برنامه روي آن شكل مي‌گيرد كه ماكروگذاري، تبديل اطلاعات، بارگذاري اطلاعات از آن جمله است. به‌تدريج، برنامه به سمت عيني شدن پيش مي‌رود.
در اين مرحله، ديسك مادر (CD Master) توليد شده است، مانند مرحلة تهيه زينك در چاپ سنتي كه براي مراحل تكثير به چاپخانه و صحافي سپرده مي‌شود.
پس از تهيه نسخه آزمايشي بتا ورژن (βversian) و آلفا ورژن (αversion) ، نسخه نهايي (Final version) براي تكثير محصول نهايي استفاده مي‌گردد.
در مرحله نسخه‌هاي بتا و آلفا، مراحل خطازدايي (debug) توسط عده‌اي به صورت دقيق بايد انجام شود. سپس مرحلة «عمليات قفل‌‌گذاري» صورت مي‌گيرد و در ضمن، جنبه‌هاي قانوني و حقوقي طي مي‌شود.
* Computerized Type-setting System
3. حق مؤلف يا كپي‌رايت (copy right) ، حقي است كه براي پديدآورندگان آثار اعم از كتاب (تأليف، ترجمه، تدوين و گردآوري)، نوار كاست و ويدئو، نقاشي، شعر، آهنگسازي و... قائل مي‌شوند. اين حق در كتاب‌هاي فارسي در صفحه پشت صفحه عنوان كه به آن اصطلاحاً «صفحه حقوقي» مي‌گويند، به‌صورت عباراتي يادآوري مي‌شود. مانند: «حق چاپ محفوظ است». در كتاب‌هاي لاتين، اين حق با نماد C همراه با اولين تاريخ نشر و نام پديدآورنده در صفحه حقوقي مي‌آيد. اين نماد در كتاب‌هاي پديدآورندگاني كار مي‌رود كه به معاهده‌هاي حق مؤلف پيوسته‌اند و بر حق مؤلف و حفظ حمايت قانوني آن تأكيد مي‌كنند. اين نماد در شمار نمادهاي بين‌المللي است كه در سال 1952 م در معاهده ژنو برگزيده شده و نماد P نيز به مفهوم حفظ حقوق ناشران است.
نماد حق مؤلف براي كليه آثار مكتوب چاپي مانند كتاب، جزوه، برخي از تصويرها، ديواركوب‌ها، نرم‌افزارها و بسته‌هاي آموزشي به‌كار مي‌رود.
4. كتاب الكترونيك يا به‌صورت مالتي‌مديا بر روي لوح فشرده عرضه مي‌شود و يا به‌صورت ظهور كتاب الكترونيك در اينترنت كه اصلي‌ترين چهرة نشر الكترونيك است. بنابراين ساير توليدات نرم‌افزاري همچون محصولاتي كه صرفاً تصويري هستند، مانند VCD ، يا محصولاتي كه صرفاً صوتي هستند، مانند CD ، يا نرم‌افزارهاي سيستم عامل يا كامپايلي، يا نرم‌افزارهاي پوتيليتي و مديريت پايگاه‌هاي اطلاعاتي، يا بازي‌هايي كه جنبه فرهنگي و آموزشي ندارند، يا نرم‌افزارهاي خارجي ـ به استثناي نرم‌افزارهايي كه نمايندگان آن‌ها رسماً از سوي يك شركت توليدي به يك شركت داخلي واگذار و به تأييد شوراي عالي انفورماتيك رسيده باشد ـ جزوه كتاب الكترونيك
(E-book) نمي‌باشد.
5. در مقابل اين دسته از علوم، علوم «كوتاه برد» (Short-range) وجود دارند كه فقدان تحصيلات و مطالعات در آن‌ها، به سرعت آشكار مي‌شود. همچون: جراحي قلب يا مهندسي برق يا خلباني هواپيما كه جزو علوم و فنوني هستند كه فقدان تخصص كافي در آن‌ها، به سرعت و با اولين آزمايش و تجربه، آشكار مي‌شود.
6. (R & D) Research and Development
منابع
1. نشر الكترونيك، گروهي از نويسندگان، نشر الكترونيكي و اطلاع‌رساني جهان رايانه، تهران، 1380.
2. در قلمرو نشر، عبدالحسين آذرنگ، ققنوس، تهران، 1382.
3. چون و چرايي در باب سياست‌هاي نشر كتاب، عبدالحسين آذرنگ، نشر كتابدار، تهران، 1380.
4. نشر و ويرايش، عبدالحسين آذرنگ، ققنوس، تهران، 1381.
5. شمه‌اي از كتاب، كتابخانه و نشر كتاب، عبدالحسين آذرنگ، نشر كتابدار، تهران، 1378.
6. توليد كتاب، محمدرضا محمدي‌فر، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1381.
7. مجموعة گزارش‌ها و مقاله‌هاي مندرج در مطبوعات كشور در طول چند سال اخير در حوزة نشر الكترونيكي و كتاب ديجيتالي.