به مناسبت برگزاري همايش تجليل از مؤلفان كتاب درسي
گام اول شناخت هويت ملي
1. همايش تجليل از مؤلفان كتاب درسي توسط سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، اقدام شايسته و معناداري بود.
زدودن غبار مهجوريت از كتاب درسي در جامعه فرهنگي كشور، تأكيد بر هدايت اين سند در «چهره‌پردازي فرهنگي كشور» و قدرداني از زحمات چهره‌هاي پيشكسوت در عرصه تأليف كتاب‌هاي درسي از آثار مثبت اين حركت ارزنده قلمداد مي‌شود.
با وجود اين، آنچه در اين همايش گذشت تنها آغاز يك راه طولاني و سخت و در عين حال زيبا و سازنده است.
ترديدي نيست اين اقدام سمبليك در راستاي تحقق هدف آرماني كيفيت‌بخشي به كتاب‌هاي درسي صورت پذيرفته است؛ مجموعه كتاب‌هايي كه هر سال، حدود 370 عنوان را در دوره‌هاي تحصيلي ابتدايي، راهنمايي و متوسطه به خود اختصاص مي‌دهد و اين در حالي است كه اين ميزان در شاخه‌هاي فني‌وحرفه‌اي و كاردانش آموزش‌وپرورش به 500 عنوان مي‌رسد.
2. اگرچه تلقي «كتاب درسي محوري» و كم‌توجهي به سهم ساير منابع و رسانه‌هاي آموزشي رسمي و غيررسمي در فرايند يادگيري ـ ياددهي منطقي و پذيرفتني نيست، اما بايد اذعان كرد كه كتاب درسي، به عنوان يك منبع رسمي با چارچوب محتوايي معين، براي القاي مفاهيم و انديشه‌هاي محدود در زمان محدود و با ارزشيابي خاص تأثير مهم و بي‌بديلي در سيستم آموزشي دارد.
شمارگان كتاب‌هاي درسي در جامعه نشر ايران بيش از 160 ميليون نسخه در سال است و علاوه بر آن، گستره مخاطبان آن حدود 16 ميليون دانش‌آموز و شكل ارائه آن در يك ظرف زماني فوق‌العاده مهم و حياتي «دوران كودكي، نوجواني، جواني» و با التزام به مطالعه دقيق جهت ارزشيابي پاياني توسط مخاطبان، شرايط منحصر به فرد ويژه‌اي را براي كتاب درسي ترسيم مي‌كند.
3. در اين ميان، چند صباحي است تئوري چندتأليفي شدن كتاب‌هاي درسي در سطح آموزش‌وپرورش ايران مطرح شده است. اين تجربه، سابقه نسبتاً طولاني در برخي كشورهاي جهان دارد، اما در جامعه آموزشي ايران، به‌عنوان يك تجربه نسبتاً تازه تلقي مي‌شود.
علت نسبي بودن تازگي آن در ايران، اين است كه در برخي حوزه‌هاي آموزش‌وپرورش، همچون دفتر تأليف فني‌وحرفه‌اي تجربه‌هايي از اين دست ـ كم و بيش ـ وجود داشته است.
اميد است با برنامه‌ريزي و اجراي علمي و واقع‌بينانه اين طرح و درك فرصت‌ها و تحديدها، بسترهاي عملياتي آن به دور از افراط و تفريط و با لحاظ شرايط فرهنگي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي كشور، فراهم شود.
در اين راستا، تدوين دقيق «چارچوب ساختار محتوايي (محتواي علمي) و معيارهاي مطلوبيت و استانداردهاي تدوين، نگارش، ويرايش، تصويرگري، صفحه‌آرايي و چاپ كتاب درسي» از مهم‌ترين اقدامات ضروري و كليدي آموزش‌وپرورش است.
اجراي طرح «چند تأليفي كتاب درسي»، ضمن تحقق تمركززدايي در آموزش‌وپرورش باعث ايجاد فرصت عادلانه به منظور توليد منابع و رسانه‌هاي آموزشي معتبر و منطبق با اهداف و معيارهاي آموزش‌وپرورش مي‌شود.
4. با نگاه اجمالي به كتاب‌هاي درسي موجود و توجه به پاره‌اي از نظريات منتقدان و گفت‌وگو با معلمان و دانش‌آموزان، وجود برخي كاستي‌ها و خلاءها ـ كم‌وبيش ـ از لحاظ «محتوا»، ساخت و پرداخت زبان و شيوه نگارش تصويرسازي و گرافيك و كيفيت ارائه به خوبي احساس مي‌شود.
خوشبختانه در سال‌هاي اخير سازمان پژوهش و برنامه‌ريزي آموزشي، گام‌هايي براي كيفيت‌بخشي به كتاب‌هاي درسي در ابعاد گوناگون برداشته است. اما اين حجم اطلاعات، با نيازها و علايق مخاطبان و آرا و انديشه‌هاي صاحب‌نظران و استانداردهاي حوزه كتاب‌سازي تناسب ندارد. برخي از مواردي كه بهتر است در فرايند كيفيت‌بخشي به كتاب‌هاي درسي، بيش از پيش مورد توجه قرار گيرد، عبارتند از:
الف) به لحاظ محتوا
ـ تناسب با تجربه‌ها و علاقه‌ها و توانايي‌هاي مخاطبان.
ـ انگيزش حس كنجكاوي و علاقه مخاطبان به مطالعه بيشتر.
ـ تقويت قدرت انديشه و حس پرسشگري و كار گروهي.
ـ تقويت حس زيبايي‌شناختي، نوآوري و خلاقيت در مخاطبان.
ـ جذابيت و كشش براي مخاطبان.
ـ تطبيق با آخرين يافته‌هاي علمي.
ـ تناسب نيازهاي زمان و مكان مخاطبان.
ب) به لحاظ ساخت و پرداخت
ـ درك محتوا و جالب بودن آن براي مخاطبان.
ـ ارتباط طولي و عرضي از دوره و پايه تحصيلي.
ـ ايجاد تفكر خلاق و نقاد.
ج) به لحاظ نحوه زبان و شيوه نگارش
ـ هماهنگي در ويرايش و نسخه‌پردازي و رعايت مطلوب قواعد نگارش و رسم‌الخط.
ـ استفاده از زبان روان و گيرا و متناسب با توانايي مخاطبان.
د) به لحاظ تصويرسازي و گرافيك
ـ رعايت كيفيت هنري و استفاده از تكنيك‌هاي مدرن.
ـ دقت در ايجاد توان بيان تصويري و ارتباط تصوير با متن.
ـ تنظيم هنرمندانه يونيفرم جلد و صفحات.
ه) به لحاظ كيفيت ارائه
ـ چاپ مناسب تصاوير و متن.
ـ صحافي محكم و بادوام.
ـ مرغوبيت جنس و نوع كاغذ و ساير مواد اوليه چاپ.
5. آموزش‌وپرورش براي «كيفيت‌بخشي به كتاب‌هاي درسي» نياز به استفاده از همه توانايي‌هاي نظري و عملي داخل و خارج آموزش‌وپرورش دارد. برگزاري سلسله جلسات علمي ـ كاربردي نقد كتاب‌هاي درسي با مشاركت كارشناسان، معلمان و دانش‌آموزان و استفاده از تجربه‌هاي مفيد ساير كشورها در اين حوزه، از كارهاي ضروري به‌نظر مي‌رسد. به هر حال، يادمان باشد: برگزاري همايش تجليل از مؤلفان كتاب‌هاي درسي، تنها «آغاز يك راه» است!