گفتمان غالب در آموزشوپرورش امروز، «تحول بنیادین» است. در مسیر تحولخواهی، مجلات رشد دارای وظایف و کارکردهای خطیری به شرح زیر هستند:
- شرح چالشها و خلاءهای امروز آموزشوپرورش و تفسیر ضرورت تحول (چرایی تحول)؛
- بیان جزئیات محتوایی، حوزههای یادگیری، ساختار و... تحول (چیستی تحول) و
- تبیین نحوة پیادهسازی، الزامات اجرایی و آمادگیهای ذهنی و... تحول (چگونگی تحول).
علاوه بر بسترسازی ذهنی در مخاطبان، همسویی تدریجی با محتوای برنامة درسی و نقشآفرینی سنجیده بهعنوان جزئی از بستة آموزشی، از وظایف مجلات رشد قلمداد میشود.
بیتردید، لازمة نقشآفرینی تحولگرایانة مجلات رشد، داشتن رویکرد تحولخواهانه در مهندسی مفهومی، طراحی و تولید محتوا، فرایندهای عملیاتی و جنبههای فرمی آنهاست. پایداری و ثبات در مجلات رشد معنا ندارد. در حقیقت، تنها پایداری و ثبات در آنها، اصل «تحول و تغییر مستمر» است و این تصویر، به ظاهر یک تصوری تناقضنماست.
مجلات رشدِ تحولآفرین، باید بالنده، بهروز و مسلط به شرایط متحول درونی و محیطی مخاطبان خود باشند. تأکید صرف بر دریافتهای ذهنی پیشین و الگوهای عملی و مدیریتی سنتی بدون شناخت شرایط متحول امروزین، بهویژه در حوزة ماهیت رسانه، رسانههای رقیب دیداری و شنیداری و ذهن سیال مخاطبان، منجر به عقبماندگی و افت کیفی و کمّی مجلات خواهد شد.
اقتضای حرکت رو به تعالی، ایجاد فضای هوشمندانة رسانهای و توجه ویژه به موارد زیر است:
* طرح و بسط ایدههای خلاقانه، استفاده از قابلیتهای سایر رسانههای مکمل.
* درک آسیبهای روانی و ذهنی رسانههای متضاد، شناخت جنبههای روانشناختی، جامعهشناختی و زیباییشناختی مخاطبان و درک نیازها، علایق و نگرشهای آنان.
* پایش مستمر و همهجانبة سیاستها، برنامهها و ساختار محتوایی مجلات و تطبیق آن با دغدغههای کلان آموزشوپرورش و نیازها و علایق مخاطبان.
* کنکاش علمی در فرایندهای عملیاتی در حوزههای نیازسنجی، برنامهریزی، طراحی و تولید محتوا، ویرایش و آمادهسازی، تولید هنری، چاپ سپاری و صحافی، توزیع و دریافت بازخورد از مخاطبان.
* بررسی تطبیقی مجلات آموزشی جهان و استفاده از الگوهای مطبوعاتی و برخی سوژههای مناسب آنها.
* استفاده از شیوههای نوین اطلاعرسانی و اشاعة بیش از پیش مجلات، بهبود کیفیت مواد اولیه چاپ و نظارت چاپ، تنوعبخشی به شیوههای توزیع.
* ارتباط پویا یا بخشهای مؤثر حوزة ستادی آموزشوپرورش و استفاده از ظرفیتهای مدیریتی، ارتباطی، علمی و پژوهشی آنها.
* استفاده از قابلیتهای مراکز فرهنگی، علمی و دانشگاهی و حوزوی مؤثر در قلمرو علوم تربیتی، ارتباطات، هنر و دادبیات و... .
* ارائة تازهترین دستاوردهای مراکز پژوهشی و آموزشی ایران و جهان، مطابق با نیازهای آموزشوپرورش.
* تقویت فضای تفکر نقاد در پدیدههای آموزشوپرورش.
* ارائة روشهای نوین و کارآمد مدیریت آموزشی و اصلاح نگرش مدیران و کارشناسان در این زمینه.
* زمینهسازی برای تبادل تجارب آموزشی و تربیتی و... .
آنچه در این یادداشت مایلم به آن تأکید کنم، برخی راهبردهای مهم مجلات رشد در شرایط امروز آموزشوپرورش است که امیدوارم با نگاه خلاقانه و روزآمد، متناسب با نیازهای واقعی مخاطبان، در تولید محتوای مجلات مدّنظر قرار بگیرد.
آموزشی بودن
مجلات رشد، رسانههای تکمیلی آموزشی نوشتاری برای مخاطبان در فضای آموزشوپروش هستند و باید دانش و اطلاعات بهروز و مفید را به مخاطبان انتقال دهند. بنابراین، وجود نوعی ارتباط معنادار با محتوای برنامة درسی و سایر اجزای بستة آموزشی ضروری است. در حقیقت، مجلات رشد با رویکردی تسهیلی، توسعهای و تعمیقی و با در نظر گفتن تفاوتهای فردی و اقلیمی مخاطبان، به موضوعات روز و نیازهای آموزشی آنان میپردازند؛ البته با استفاده از قالبهای جذاب و متنوع مطبوعاتی و رعایت حوصله و فرصت محدود مخاطبان.
مجلات رشد، بُرشی از یک کتاب یا مجموعة مقالات آموزشی نیستند و بهویژه در حوزة دانشآموزان، آموزشهای رسانهای اغلب به شکل غیرمستقیم و با شگردهای جذاب ارائه میشود.
مسئلهمحوری
پس از سیاستگذاری و نیازسنجی، مرحلة سوژهیابی یا سوژهآفرینی و اولویتبندی سوژهها آغاز میشود. در این مرحله باید به موضوعات چالشی و مسئلهمدار- کا دغدغة ذهنی یا عملی مخاطبان است- توجه شود. پرداختن به سوژههای ذوقی و شخصی (سلیقهای)، خنثی، کهنه و مباحثی که جای آنها در کتابها است، شیوة منسوخی است.
ارتباط مجلات رشد با برنامة درسی و ارکان اجرایی آن، ایجابی و سلبی است. وظیفة ماست که سیاستها و برنامههای آموزشوپرورش را عالمانه و هنرمندانه تبیین کنیم و در عین حال، امکان بیان کاستیها و خلاءهای آموزشوپرورش را از زبان مخاطبان و کارشناسان، به شکل علمی و اخلاقی و همراه با ارائة شیوههای اصلاحی و درمانگرایانه، فراهم سازیم. لازمة تحقق این شرایط، رعایت اصول علمی و حرفهای و اخلاقی است و داشتن روحیة تعامل و گفتوگو و پرهیز از انحصارطلبی و پافشاری غیرمنطقی به برخی مفروضات ذهنی.
روزآمدی
مجلات رشد ماهنامهاند یا فصلنامه، و بنا به ضرورتهای فنی و اجرایی (شرایط جغرافیایی برخی استانها و شیوة توزیع متمرکز مجلات از طریق مدارس)، حداقل یک فصل و گاهی دو فصل زودتر از موعد توزیع، آمادهسازی و تولید میشوند. در این شرایط، انتظار نیست که اخبار موضوعات و رویدادهای روزانه- که طول موج کوتاه دارند و اساساً وظیفة پرداختن به آنها، وظیفة رسانههایی چون روزنامه و خبرگزاریها و... است- در مجلات رشد ارائه شود.
منظور از روزآمدی، توجه به موضوعات، پدیدهها و رویدادهای حوزة آموزشوپرورش و دغدغههای مخاطبان و بهویژه روشهای آموزشی در حوزههای تخصصی مرتبط با مجلات است که طی مدت زمان حداقل سه ماهه یا شش ماهه یا نهایتاً سالانه رخ دادهاند، مجلات رشد با نگاه تحلیلی و علمی به آنها میپردازند. بنابراین، موضوعات تکراری، کهنه و تبلیغاتی سطحی، که مجاورت زمانی و موضوعی لازم را ندارند، نباید در این مجلات مورد توجه قرار گیرد.
مشارکت و تعامل
تعامل هر رسانه با مخاطبان و ارتباط دوسویه با آنان، ضروری است. در عصر جدید و دنیای رسانهها، جادة یک طرفة پیام را بنبست میدانند. بنابراین، مجلات رشد باید با ایجاد فضای مشارکت و تعامل، دایرة پدیدآورندگان حرفهای و نیمهحرفهای خود را گسترش دهند.
این تعامل میتواند به شکل مشارکت در تولید محتوا (مقاله، یادداشت و تجربه، عکس و...) و یا مشارکت درنیازسنجی و بازخوردشناسی مستمر و فعال (گروه مخاطبان فعال و دریافت بازخورد از آنان) باشد.
پذیرفتنی نیست که ردّ پای مخاطبان در مجلات رشد دیده نشود. استفاده از تجارب آموزی و تربیتی آنان، گفتوگو با مخاطبان و تهیة گزارش از فضای مدارس و کلاسهای درس و... ، «حسّ همذاتپنداری» مخاطبان را تقویت میکند. ناگفته پیداست، بهدلیل توزیع ملی مجلات رشد، باید همة مخاطبان در استانها، بهنحوی در مشارکت و تعامل با مجلات فعال شوند.
تنوع موضوعات
مخاطبان، نیازها و علایق متفاوتی دارند. هنر و تجربه و دانش ما در مجلات رشد، این را اقتضا میکند که با درک این تفاوتها، در هر شماره، به تناسب حجم و ظرفیت مجلات، به موضوعات و مسائل متنوع بپردازیم. سهمبندی حوزههای دانش مفهومی و دانش کاربردی، در ایجاد تعادل مفهومی در طراحی و تولید محتوای مجلات مؤثر خواهد بود.
تنوع قالبها
این تصوّر که مجلات رشد به لحاظ داشتن زمینة انتشار آموزشی و تحلیلی، بایستی مجموعة مقالات آموزشی باشند، تصوّری درست نیست. این نگرش با ماهیت مجله و شرایط ذهنی و روحی مخاطبان، سازگار نیست. مخاطبان کمحوصله و پرمشغله، در مجله در جستوجوی مسائل عمیق و جامع علمی و پژوهشی نیستند. فراموش نکنیم که کتابها و وبگاههای مفید در دسترس آنهاست.
مخاطبان در هر شماره، مایلند نیازهای خود را در قالبهای متنوع (مقاله، گفتوگو، گزارش، خاطره، داستان، شعر، میزگرد، یادداشت، معرفی کتاب، پاسخ به نامههای مخاطبان، نقد و...) بجویند.
بدیهی است، سهم مقاله در مجلات تخصصی بیش از سایر قالبهاست و این بهدلیل درونمایة آموزشی و انتظار مخاطبان آنهاست. استفاده از قابلیتهای وبلاگ مجلات رشد و ارائة بخشی از مقالات در فضای وبلاگ، انتقال بهروز مفاهیم آموزشی به مخاطبان و امکان ارائة مطالب بیشتر را در قالبهای متنوع در نسخة کاغذی مجلات فراهم میسازد.
جذابیت
غنیترین رسانه، در صورت نداشتن جذابیت، محتوم به مرگ رسانهای است. مجلات رشد باید در ایجاد جذابیتهای متنی و تصویری بکوشند. در بخش جذابیتهای متنی، نقش سردبیر (در ویرایش علمی و ساختاری) و اعضای شورای برنامهریزی و کارشناسی/ هیئت تحریریه (در ویرایش تخصصی علمی) و بهویژه پدیدآورندگان (در تولید حرفهای متون) و ویراستار (در ویرایش زبانی و فنی) بسیار حساس است. در بخش جذابیتهای تصویری نیز نباید از نقش طراح گرافیک، ناظران هنری، سردبیر، مرکز منابع تصویری، عکاس، ناظر چاپ و...، بهراحتی گذشت.
پرهیز از مطالب خطابی و یکسویه و تأکید بر تعاملی بودن مطالب، تلفیق متون با جذابیتهای تصویری، استفاده از شگردهای مطبوعاتی (تیتر، روتیتر، زیرتیتر، سوتیتر، سرکلیشه و...) برای جلوگیری از خستگی مخاطبان ضروری بهنظر میرسد.